Silap allanngorneratigut arferit issittumiittut avannarpartissapput Saqqummersinneqarfia 05.08.2022
Issittup sikua ukiuni kingullerni 30-ni – ukiumut 3-4%-imik annikinnerulertarpoq. Ilisimatusartartut – ilaatigut Pinngortitaleriffimmeersut – piffissami tassanerpiaq issittup arfiisa nikerarnerat malinnaaffigisimavaat. Arferit 227-t nalunaaqutserneqarsimasut nalunaarutaat silallu allanngoriartorneranut tikkuussinerit malillugit, qilalukkat qernertat, arfiviit, qilalukkallu qaqortat ukiumi 2100-imi avannarpasinnerusumi uumalersimassapput, Kitaanilu aasaanerani najortakkatik qimassimassallugit. Ilisimatusarneq annertooq ilisimatusarnikkut atuagassiami Science Advances-imi siumoortumik oqaatigineqareerpoq arferit qanoq avannarpartertigissanersut, nalunaarusiamilu tikkuussinerit marluupput: aappaa neriunarnerusumik isiginnittoq aappaa ernumanarnerusumik isiginnittoq.
Qilalukkat qaqortat, arfiviit, qilalukkallu qernertat ullumikkut aasaanerani uninngavigisartagaat ukiumilu 2100-imi neri-unarluartoqartillugu aappaanilu ajornerulersimassappat inissisimaffigisinnaasaat takutinneqarput. Tungujortoq qaammaraluttuin-nartillugu sumiiffiup arfernik uumaffigineqarnissaa piukkunnarunnaaraluttuinnartarpoq.
Qilalugaq qernertaq, arfivik, qilalugarlu qaqortaq, pingasuullutik immamut issittumut sikorsuarasaartumullu atalluinnartuupput. Immallu qaavata kissassusia arferit taakkua ingerlaartarnerannut pingaaruteqartorujussuuvoq, arferillu taakkua avatangiiserissallugu iluarisaannut aallaaviujuaannarluni. 2100 tungaanut, ukiut qulikkaat arlallit Issittumi sumiiffiit annertuut sikoqarunnaarsimasussaassapput, imarlu kissarnerulertussaalluni – Kitaani imaq Tunup imartaanut, Barentillu imartaanut sanilliullugu annikinnerusumik allanngortoqassaaq. Imaq arferit neriniarfigisartagaat piaqqisarfigisartagaallu allannguuteqartussaassagami, uumasoqatigiiaallu assigiinngitsut avatangiiseqatigiinnerannut, siaruaassimanerannut aammalu naasuaqqat uumasuaqqallu uumassutigiaarnissaannut aamma sunniuteqartussaassalluni. Arferit nerisareqatigiinni qaffasinnerpaajusut, imaq kissarpallaartoq uiarterniarlugu, nerisareqatigiiaani allannguutinuttaaq aamma malinnaaniarlutik ileqquminnik allanngortikkuminaatsitaminnik allanngortitsisariaqassapput.
Arfeqatigiit kujasinnerulaartumiittartut imaq najortagaat piffissap ingerlanerani ima kissatsigilissaaq allaat arferit najorsinnaajunnaassallugu, avatangiisaannilu uumassuseqartut arferit nerisartagaannit allaanerulissapput. Taamaattumik arferit tamakkua suli avannarparternerulertussaassapput nillernerumaamiilerniarlutik nerisartakkatillu avatangiiseriinnarniarlugit. Assersuutaasumik ilimagineqarsinnaassaaq 2100-imi aasaanerani arferit 250 km-inik avannarpasinnerusumiissimalernissaat, ukiuuneranilu 125 km missaannik avannarpasinnerusumiilersimanissaat. Atlantikup arferi soorlu aarluit, qipoqqaat niisallu aamma avannarparternerusussaassapput. Arferillu taakkua issittup arferisa najugaanniilerunik nerisassatigut imminnut unamminerulertussaassapput, issittup arferi taamaasillutik navianarnerusumik inissisimalertussaassapput – aamma uumasunit qaasunnerusunit navianartorsiortitaanerulertussaassagamik.
Arfeqatigiiaat issittormiut assigiinngitsut pingasuusut aasaanerani kissarpallaalernera pissutigalugu sumiiffigisartakkaminnik qimaguttussaassapput, siunissaq qanorluunniit ikkaluarpat apeqqutaatinnagu. (Takussutissiaq 1). Qilalukkalli qernertat tunumiittut aasaanerani eqqugaassangatinneqanngillat, Tunumili qernertat ukiisarfimmik amerlanerpaartaannik annaasaqarnissaat naatsorsuutigineqarpoq. (Takussutissiaq 2). Issittumi arfeqatigiinni qilalugaq qernertaq qajannarnerpaajusarpoq, sumiiffinni annikitsuniittarami imaanilu sikorsuit pinngitsoorsinnaannginnamigit; Nerisaqarniarnissaminut pisariaqartitaat immikkuullarissuugamik qilalugaqatigiiaallu immikkuullarissumik aaqqissugaasaramik. Qilalukkallu qernertat Nunatta Kitaani ajornerpaaffigisinnaasamik inissisimalissagunik 2100-imi taamaallaat Baffin Island-ip avannaatungaani ikittunnguit aasaanerani uumasinnaanissaat naatsorsuutigineqarpoq.
Arfiviit qilalukkallu qernertat ukiuunerani siaruarsimaffigisinnaasaat siunissami neriunarnerpaamik ajornerpaamillu inissisimasoqas-satillugu.
Qilalugaq qaqortaq avannaaniit kujammut annertuumi siaruaassimasarpoq, qaqortaqatigiiaalli ikittunnguakkuutaarlutik agguataarsimasarput, sumiiffigisartakkaminnut tunniusimasorujussuusaramik -ingammik aasaanerani najortagaat eqqarsaatigigaanni – avatangiisillu allanngorpata allamut nikinnissaat naatsorsuutigineqanngilaq. Siunissamilu ajornerpaamik inissisimalissagunik qaqortat aasaanerani najortakkaminnik annaasaqartussaassapput, qaqortaqatigiiaanullu tamanna pitsaanngitsumik kinguneqartitsisussaassaaq. Qaqortaqatigiiaat siornatigut piniarneqarujussuarlutillu pisarineqarpallaarneqartarsimanerminniik aniguillutik amerleqqinngitsoornerinut silap kissakkaluttuinnarnera patsisaassangatinneqareerpoq.
Nunatta Kitaani arfiviit ukiuunerani najortagaat canadap qeqertaqarfiinut siaruaassangatinneqarpoq. Sikorsuaqannginnerulernerata kingunerisaanik arfiviit ukiup annersaa tamaani qeqertat akornganniinnerulernissaat naatsorsuutigineqarpoq. Arfiviit Tunumi oqaluttuarisaanermi aatsaat taamak avannarpasinnerusumiilereersut ilisimaneqalereerpoq. Arfiviilli imaani nerisartagaasa avannarpartersinnaassusiat imminermini killeqareerpoq.
Misissuinermi issittumi arferit tamarmik misissuiffigineqanngillat, arferilli kujasinnerulaartumi uumasut issittumi arfertulli ajornerusumilluunniit inissisimalerumaartut naatsorsuutigineqarpoq. Silap allannguuteqarnerata saniatigut arferit avatangiiseqarfiat inuit nipiliornerinik sunnerneqarnerulertussaassaaq, ingammik umiarsuit nipiliornerannik imaanilu qaartitserilluni misissuisarnernik sunnerneqartussaassagami.
Allaaserisaq uani atuarneqarsinnaavoq: Future seasonal changes in habitat for Arctic whales during predicted ocean warming
Sukumiinerusumik paasisaqarniaraanni attavigisassaq:
Professor/Ilisimatooq Mads Peter Heide-Jørgensen uunga mhj@ghsdk.dk imaluunniit ilisimatusartartoq Philippe Chambault uunga philippine.chambault@gmail.com
