Aarluit nunatsinniittartut pillugit oqaatigineqartartut ilisimatuussutsikkullu ilisimasat Saqqummersinneqarfia 10.12.2021
Kalaallit Nunaanni aarluit pillugit oqallinneq paasissutissanik kukkusunik ilaartorneqartarpoq
Aarluit sisamat 25. november 2021-mi Nuup Kangerluani pisarineqarmata nittartakkatigut aviisini saqqummersinneqartartuni inuillu attaveqaataatigut assorsuaq oqallisaalerput. Oqallinnermi annaasat amerlassusii (pingasut kiviinnarnerat), pisarineqartarneri takornarianullu takutitassiarineqarsinnaaneri, aarluillu piniagassanut sunniisarneri sammineqarput. Pinngortitaleriffimmi ilisimatusartartut maluginiarpaat inuiaqatigiit oqallittarfiini aarluit pillugit paasissutissat eqqunngitsut saqqummiussorneqarnerat. Aarluillu pillugit oqaatigineqartartut eqqortuunnginneri isummersuiffitsigut ugguuna ilisimatuussutsikkut paasisanik saqqummiinitsigut aaqqiiviginiaraluassavagut.
Oqaatigineqartarpoq nr. 1) Aarluit sunik tamanik nerillutik toqoraanikkaarsuupput
Aarluit sunik tamanik nerineq ajoramik toqoraanikkaarsuunngillat. Aarluit nunarsuatta imartaani tamaniittuupput, Sikuiuitsoq Kujallermiit Qalasersuarmut, Atlantikullu avannaani siaruaassimaqaat Islandip Norgellu eqqaanni takuneqakkajuttuullutik, qaqutigullu Kalaallit Nunaanni takuneqartarlutik. Aalisagartortarnermik (ingammik ammassassuartorlutillu avaleraasartuumasuunermik) saniatigut aarluit puisitorlutillu arfertorsinnaasarput, tamatigungajalluinnarlu aalajangersimanerusunik nerisannaagaqartarput, assersuutigalugu aarluit Spaniami aalisakkat tun nerinerusarpaat, Patagoniami puisit søløvet piniarnerusarpaat, New Zealand-imi eqalussuit Norgemilu ammassassuit nerinerusarlugit. Sikuiuitsumi Kujallermi aarluit assigiinngitsunut pingasunut agguataarneqarsinnaapput, taakkua immikkut nerisarisarpaat, aalisakkat, arferit imaluunniit puisit aammalu isarukitsut. Aarluit nunatsinnut apuuttartut aalisakkanik miluumasunillu nerisinnaarpasipput.
Ass.: Fernando Ugarte.
Oqaatigineqartarpoq nr. 2) Aarluit puisit arferillu imaaniittut nunguttarpaat
Tusagassiuutitigut oqaatigineqakkajuppoq aarluit piniartakkatik nungussinnaasaraat, imaluunniit uumasut allat tamaasa najuutiinnarnermikkut sumiiffinniit qimaatittaraat. Oqaatigineqartartut taakkua marluk piviusorsiortuunngillat. Piniartuniit ilisimalernikuuarput aarluit nerinerusaraat aataat, tikaagulliit, nipisaat aammalu amikut. Taakkualu tamarmik amerlasoorujussuupput. Assersuutigalugu oqaatigisinnaavarput aataat 8 millionit sinnerlugit amerlassuseqarmata – taamaattumillu piniartunut aarlunnullu sinneqaqalutik. Aarluit piniarusuttarpaat amerlasoorsuusut, taamaattumillu pisariuminartut, aarluillu nungutaannik assersuutissaqartoqanngilaq. Taamaattumik qilalukkat qernertat Tunumiittut iluaqutiginavianngilaat aarluit toqorarneqaraluarpata.
Oqaatigineqartarpoq nr. 3) Puisit arferillu piniarneqartarfiini aarlunnik qimaatinneqartarput
Puisit tamarmik aarlunnit qimaatinneqarnissaat aamma annilaanngatigissallugu patsisissaqanngilaq. Aarluit puisinik arfernillu nerinialeraangamik nipaarsaaqqissaartarput, malugineqanngivillutillu pisariniakkatik tikisersinnaasarlugit. Aarluilli akisuanerit nipillu atorsinnaasarmatigit 20 km-inik ungasissuseqarneranniit puisit tusaasinnaasarpaat, tusaagaangamikkillu piffissap ilaa puisit kangerlummi allamut illuaasinnaasarput, kangerlummulluunniit allamukarallartarsinnaallutik, sumiiffigisartakkaminnulli uteqqittuaannarput. Nunarsuarmili sumiiffinni allaniittuni aarluit puisinik uumassuteqarfigisaanni puisit najuutiinnartartut nikiallaannartartullu ilisimaneqareerpoq.
Qaanaami piniartut nassuiaatigisarpaat aarluit pisarineqarneq ajortut, qilalugarniarfiup nalaani iluaqutigisaramikkit. Qilalukkammi aarluit ersigisaramikkit aarloqartillugu sinerissap qanittuaniinnerulertaramik. Taamaasillutik piniartut qilalugarniarnissaminni aarluit iluaqutigisarpaat.
Oqaatigineqartarpoq nr. 4) Aarluit qipoqqarnik takornariarnissaraluit ajoqusertaraanngooq
Aarluit qaqutigorujussuaq qipoqqarnik angisuunik peqqittunik saassussisarput. Qipoqqaat nunatsinniittartut Caribiami piaqqisarput, Kalaallit Nunaannilu aarluit qipoqqarnik saassussisarnerat qaqutigoortorujussuuvoq. Nuup Kangerluani qipoqqarnik takornariartitsisut aamma ajornaquteqanngitsumik qipoqqarnik naammattuuipput, aarluit sisamat novembarimi 2021-mi Nuup Kangerluaniinnerisa nalaanni, angalanermilu ataatsimi aarluit qipoqqaallu takuneqarput. Pinngortitaleriffimmiit uppernarsarneqarnikuuvoq 1981-imiilli qipoqqaat ukiumut 10%-imik amerleriartartut, taamaattumik aarluit qipoqqarnut ajoqutaanngillat. Uanittaaq oqaatigineqarsinnaavoq Norgemi ilaannikkut naammattoorneqartarmata aarluit qipoqqaallu ammassassuarnik katersuuttunik ataatsinik nereqatigiittartut nerinerminnilu aarluit qipoqqarnik qimaatitsinngilluinnartartut.
Oqaatigineqartarpoq nr.5) Aarluit Kalaallit Nunaanniittut amerlapput
Aarluit Kalaallit Nunaanniittartut kisinneqarneq ajorput, aasalli tamaasa Kitaa sinerlugu takuneqartartut amerlapput, ukiorlu allortarlugu Qaanaap eqqaani Kangerlussuarmi (Inglefield Bredning) naammattuugassaasarput. Tunumi 2009-miilli aasaanerani sikorsuatsiaqartarunnaarmat ukiut tamaasa Tasiilap eqqaani aarluttoqartuaannalerpoq (2009-miit 2019 tikillugu 85-it nalunaarutigineqarsimapput), Ittoqqortoormiinilu ukiorpassuit aarluttoqarnikuunngitsoq, 2021-mi pisaqartoqaqqippoq.
Aarluit Tunumiittut aarluillu Islandimeersut Norgimeersullu pinnguusimikkut assigiipput. Aarluit Kitaaniittut pinnguusaannik misissuisoqarnikuunngilaq, ataaserli Nunavumi, Canadami nalunaaqutserneqarnikoq ukiaanerani Baffinip Kangerliumarngatigooqqutiutigaluni Davis Strædikkooqqullunilu Atlantikumi Azorinukarsimavoq. Taamaammat ilimagineqarpoq aarluit Kalaallit Nunaata Kitaani takussaasartut Nunavumi aasarsiortartuusut. Canadamilu ilisimatusartartut aarluit naparutaannik assiliisarnerminni naatsorsorsimavaat aarluit Nunavumukartartut 160-it missaannik amerlassuseqarsimassasut, tassa aarloqatigiiaat amerlanngitsuusut. Pinngortitaleriffimmiit timmisartumik immami miluumasunik kisitsinermi aarluit ikitsuinnaat nalunaarsorneqarnikuupput, taamaammallu Kalaallit Nunaanniittut amerlassagatinneqanngillat.
Ilisarisinnaanngorlugit immikkoortissinnaaniarlugit ilisimatusartartut aarluit naparutaat tunumikkullu qaserasaarnerat assilisarpaat. Ass.: Marie Louis.
Aarluit pillugit ilisimasat pingaarutillit
Aarluit pillugit oqaatigineqartartut eqqaassanngikkaanni Kalaallit Nunaanni aarlunnik pisaqartoqaraangat amerlassutsimikkut annertuumik ikileriaateqartarnerat uggornarpoq. 2021-mi pingasoriarluni aarlunniartoqarmat sisamat pisarineqarput, qulingilualli kivisiinnarneqarlutik – tassa imaappoq 70%-ii pisarineqanngitsoortut. Arfanniarnermi pisarineqartuni iluatsinngisanilu kisitsit nikinganerat uissuumminartumik nikingavoq. Kalaallit Nunaanni aarluit amerlassusiat ilisimaneqanngikkaluartoq aarloqatigiiaat amerlanerarneqarsinnaanerannut tunngavissaqartoqanngilaq. Taamaammat NAMMCO innersuussivoq Kalaallit Nunaanni aarlunniarneq mianersornissamut tunngaveqarluni tulluarsarneqartariaqartoq, pisaqarnermiillu nalunaarsuineq pitsanngorsarneqassasoq pisarinngitsuukkat kiviinnartut nalunaarsorluarneqartalernerisigut.
Aarluit nerisaralugit peqqissutsimut ajoqutaasinnaaneri Tunumi misissuinerit takutippaat. Nerisaanni (puisini arfernilu) akuutissat mingutsitsisut aarluup neqaani, orsuani mattaanilu katersuuttarput, uumaqqortunerusunilu mingutsitsisut annertuninngortarlutik, taamaalilluni arferit piaqqiorsinnaassuseqarnerat annikillisarluni. Inuit aarluttortarniarunik kingunipiluutaasinnaasut ilaat makkuupput, hormonimikkut allannguuteqarneq, timikkut akiuussutissakilliorneq, toqujaarnerunissamullu navianartorsiorneruneq.
Nunarsuaq tamakkerlugu Kalaallit Nunaanni taamaallaat aarlunnik pisaqartoqartarpoq, aarluilli Kalaallit Nunaanni uumassusilinni assigiinngitsoqassusianni ilaapput, Kalaallit Nunaallu tamassuminnga atatitsiinnarusulluni akisussaasutut atsioqataanikuuvoq. Aarluit allatut uumasorniartartutuulli uumasoqatigiiaat ataqatigiiaarnerannut pingaaruteqartuuvoq. Assersuutigalugu puisit saarullittortut aarlunnit nerisarineqaleraangata aalisartut saarullinniat iluaqutigisarpaat. Uumasoqatigiiaallu ataqatigiiaarneranni uumasorniartartut nerisareqatigiiaat amerlivallaannginnissaannut assigiinngiiaarnerulernissaannullu iluaqutaasartut. Aarluit ilimagisamit pingaaruteqassusiat imaaliallaannaq taaqqissaarneqarsinnaanngilaq, Kalaallit Nunaannilu aarluit nunguinneqassagaluarpata iluaqutaaginnassagaluartutut oqaatigineqarsinnaanngilaq.
Allattoq, Fernando Ugarte
Miluumasunut Timmissanullu Immikkoortortaqarfimmi pisortaq – Pinngortitaleriffik. Tromsø Universitet-imi inaarutitut allaaserivai aarluit ammassassuillu. Pinngortitaleriffimmeersut pisussaaffigivaat piujuartitsiniarneq uumassusilinnilu assigiinngiiaassuseqarnissaq anguniarlugu Naalakkersuisunut siunnersuinissaq.
